karaty i tysięczne

Na przykład krugerrand, najpopularniejsza złota moneta na świecie, wykonany jest ze złota 22 karatowego (obok). Domieszką jest w tym przypadku miedź, co nadaje krugerrandowi charakterystyczny odcień lekko czerwonawy. Ponieważ moneta zawiera dokładnie 1 uncję czystego złota (ok. 31.1 gram), waga całej monety uwzględniając miedź, będzie nieco większa – ok 33 gramów. Ze złota 22 karatowego wykonany jest również American Eagle, inna popularna moneta lokacyjna bita przez U.S. Mint. Domieszką w tym przypadku jest srebro (3%), z odrobiną miedzi.

---

W odróżnieniu od Krugerranda i American Eagle, większość monet inwestycyjnych wykonana jest ze złota 24 karatowego, czyli “czystego”. Należą do niej popularne rodziny austriackiej filharmoniki ( Wiener Philharmoniker,  obok), kanadyjskiego liścia klonowego (Maple Leaf) , australijskiego kangura czy chińskiej pandy. Jest w tej grupie także nasz rodzimy orzeł Bielik. Jak widać, czyste złoto popularnej “filharmoniki”  łatwo jest odróżnić od domieszkowanego miedzią krugerranda.

Oprócz funkcji inwestycyjnej niewielkie ilości złota wysoko karatowego zużywane są w przemyśle elektronicznym. Natomiast złota poniżej 22 karatów (użytkowe) wykorzystuje się głównie do wyrobu wszelkiego rodzaju biżuterii, łańcuszków, medalionów, etc.

Skala tysięczna.  Drugą, równoległą skalą oceny czystości złota (również platyny i srebra) jest skala tysięczna (eng – millesimal). Trzycyfrowa liczba określa tutaj  liczbę cząstek czystego metalu na 1000 cząstek stopu.

 

tysięczne = cząstki czystego metalu / 1000 cząstek stopu

 

Stop zawierający na przykład 83.3 % złota będzie w skali tysięcznej złotem czystości 833. Często widoczna na złocie trzycyfrowa liczba taka jak “833” czy “916” to właśnie jego czystość w skali tysięcznej czyli, jak kto woli,  jego próba. Tu uwaga – liczbę taką może sobie wybić dowolny producent i ma ona jedynie charakter orientacyjny. Dopiero jak próba złota jest oficjalnie sprawdzona i opatrzona w specjalny stempelek zwany cechą probierczą, materiał zasługuje na pełne zaufanie.

Oczywiście nie każdy kawałek złota jest w ten sposób weryfikowany. Są kraje w których cecha probiercza jest wymagana na złotych przedmiotach w obrocie komercyjnym. Są i inne gdzie znakowanie wyrobów jest odpowiedzialnością producenta. Poniższa tabelka porównuje skalę karatową i tysięczną, podając kilka najbardziej popularnych przykładów:

 

 

Jednostki wagi złota. Wagę złota historycznie podaje się w uncjach jubilerskich (troy ounce, skrót oz). W Europie popularne sa również jednostki metryczne złota – gramy i kilogramy. Jedna uncja jubilerska złota (1 oz) równa jest 31.1034768 gramom. Odpowiada to – orientacyjnie – czystemu złotu zawartemu w kilku złotych obrączkach, które są zazwyczaj wykonane ze złota próby 2 lub próby 3.

Uncja jubilerska dzieli się dalej na 480 granów (eng – grains). W granach U.S. Coinage Act 1792 definiował pierwotnie dolara jako wagową jednostkę metalu: $1 = 371.25 grains (24.1 g) czystego srebra. Należy zwrócić uwagę na to że jako miara złota uncja jublierska (troy ounce) jest nieco różna od stosowanej w krajach anglosaskich uncji “normalnej” (ounce) jako jednostki masy, która jest mniejsza. I tak 1 oz (uncja “zwykła”) = 28.35 g oraz 1 lb (pound) = 16 oz, podczas gdy 1 oz (uncja jubilerska) = 31.10 g.   Pod nazwę “uncja” i jej symbol “1 oz” podszywają się więc dwie nieco różne jednostki wagowe.

———————————

Podobnie mylącą sytuację mamy również w karatach. Oprócz miary czystości metalu szlachetnego, jak w tabelce powyżej, nazwa “karat” używana jest także jako jednostka wagi kamieni szlachetnych, np. diamentów, równa 200 miligramom. Karat w tej drugiej roli jest nawet historyczne starszy.

Prastarą miarą wagi drogocenności było wysuszone ziarenko ze strąka szarańczynu (lat. ceratonia siliqua), drzewa rosnącego w klimacie śródziemnomorskim. Z jego greckiej nazwy keration wywodzi się właśnie słowo “karat”. Ważne jest aby tych dwóch “karatów” – jeden miary czystości metalu, drugi wagi kamieni szlachetnych, nie mylić. Nie mają one ze sobą nic wspólnego. Co nie przeszkadza oczywiście nikomu w posiadaniu pięknej obrączki ze złota 18-karatowego w której tkwi .75 karatowy diament….

———————————-

Oprócz karatów i części tysięcznych istniały w naszej części świata dwie inne, historyczne miary czystości metali.  Były to  łuty i zołotniki. (HT-Azzie). 

W łutach czystemu srebru odpowiada 16 łutów. Najpopularniejsze w tamtym czasie (do XIX w) srebro było 12 lub 13 łutowe (12/16 = próba .750, 13/16 = .8125). Sporadycznie spotykane było również srebro 11 łutowe, jednakże z uwagi na dużą twardość takiego stopu, było używane głównie na proste przedmioty. W XIX wieku większość krajów zrezygnowała z łutów.   Wprowadzono też prawa dotyczące minimalnej czystości stopu srebra używanego do produkcji wyrobów (nie dotyczyło to oczywiście monet). Taką minimalną próbą stała się próba  .800 i od tego czasu rozpoczęto też używanie skali tysięcznej.  

Łuty zostały się nam tylko do mierzenia szczęścia,   a/k/a  “łut szczęścia”… ;-).

 

Na terenach rosyjskich i od Rosji zależnych (były zabór rosyjski), używano też  systemu zołotników.   W systemie tym 96 zołotników odpowiada czystemu metalowi. W 1798 roku uznano próbę 84 zołotników (.875) za minimalną dla wyrobów srebrnych. System ten utrzymał się aż do rewolucji bolszewickiej, kiedy Rosja przeszła na system tysięcznych.  Na terenach polskich  do  roku 1920 r. stosowano wytyczne z danego zaboru.  Potem przeszliśmy na system jednocyfrowy (próba 1, próba 2, próba 3,  itd). Próba 3 dla srebra to .800, próba 2 dla srebra to .875. Dopiero od 1986 zaczęto znakować w Polsce wyroby w skali tysięcznej.  Ciekawostką jest iż próba srebra 1, w zależności od roku, oznaczała inną czystość stopu.  I tak między 1920 a 1963 była to próba  .940, potem po  1963 a przed 1986 była to próba  .916, a obecnie najwyższą próbą srebra (czyli odpowiednik próby 1) jest  .925.

Systemu karatów nigdy nie używano w odniesieniu do srebra przy oznaczaniu próby.

 

[revised, 25.02.2013]
[revised, 17.02.2016]
[revised, 28.02.2018]
[revised, 10.02.2021]